Powiew COOL – tury

                                                          Chochoł się wykrwawia

(Wesele, reż. Maja Kleczewska, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, premiera: 16 i 17 marca 2024)

 

W moim mieście grają aktualnie aż trzy inscenizacje najbardziej popularnego dramatu Stanisława Wyspiańskiego. Poza spektaklem Mai Kleczewskiej - Wesele figuruje
w repertuarze Teatru Stu (reż. Krzysztof Jasiński) oraz w Narodowym Starym Teatrze (reż. Jan Klata). Widziałam wszystkie, a także niejedno w swoim życiu gdzie indziej – ba! – sama zrobiłam Wesele z młodzieżą i nawet zdobyliśmy główną nagrodę na ogólnopolskim festiwalu teatrów amatorskich.

Co można nowego przekazać poprzez opowieść Wyspiańskiego o najsłynniejszym weselu
w dziejach polskiej kultury? Wiadomo, że wszyscy ze wszystkimi pili, flirtowali, a potem romansowali po kątach, co bynajmniej nie wyeliminowało społecznych podziałów wśród gości, że dużo gadali, a nic nie robili, że pod wpływem alkoholu, a może także innych substancji psychoaktywnych, w drugim akcie mieli zwidy obowiązkowo nawiązujące do narodowych kompleksów, traum i mitologii, że Jasiek zgubił złoty róg, a Chochoł zaprzągł wszystkich do psychodelicznego tańca, który być może trwa aż do dzisiaj…

Maja Kleczewska nie sili się na oryginalność. Wydobywa z tekstu mistrza uniwersalną prawdę: o tęsknocie za miłością w tłumie samotników, o naszych narodowych podziałach, których się nie da zlikwidować w jeden suto zakrapiany alkoholem wieczór, o koszmarach
z przeszłości dręczących naszą zbiorową wyobraźnię (zabory, rabacja galicyjska, druga wojna światowa, ludobójstwa, mordowanie Żydów – wstrząsająca scena z widmami i Rycerzem Czarnym w nieokreślonym mundurze, niekoniecznie hitlerowca, ale też niekoniecznie polskiego żołnierza! – gwałty i poniżanie kobiet), wreszcie – o tym najstraszniejszym widmie rzucającym cień na to nasze zbiorowe „wesele”, prywatne wojenki, spory i rozgrywki polityczne, kolekcjonowanie lajków, tańce, hulanki, swawolę: widmo nadciągającej wojny…

Nie ma tutaj jasnego przekazu, kto ma rację i po czyjej stronie są twórcy spektaklu. W finale pojawia się Chochoł umierający w konwulsjach, z wykrwawienia (rewelacyjna Kaya Kołodziejczyk, autorka wspaniałej choreografii!). A to Polska właśnie.

Wychodzę z teatru z mętlikiem w głowie, niepokojem, tysiącem pytań… Czy poturbowana
i zakrwawiona Rachel została zgwałcona czy urodziła? Jeśli ktoś ją skrzywdził, to był to Poeta, czy jacyś oprawcy? Jeśli Poeta, to dlaczego w ostatnim dialogu z Rachel (uwielbiam!), kiedy już wiadomo, że jest po wszystkim, Poeta płacze jak dziecko, choć przecież Rachel odbija się od niego jak piłeczka, jak gdyby był między nimi niewidzialny mur? Czy mocny, wprawiający widza w osłupienie finał, w którym wpatrzeni w płonące domy weselnicy odchodzą powoli po podeście, przez środek widowni, drogą przeznaczoną wcześniej jedynie dla widm, to ostrzeżenie przed wojną światową, aluzja do wojny w Ukrainie czy obraz KAŻDEJ zagłady?

Nie ma jednoznacznych odpowiedzi i to jest właśnie siłą tego spektaklu. Mamy wyjść z teatru z niepokojem. Mamy pytać samych siebie, czego się najbardziej boimy. Czy będąc na weselu w bronowickiej chacie potrafilibyśmy rozmawiać ze wszystkimi gośćmi, bez robienia różnic
i szufladkowania? Czy warto porywać tłumy do „czynu” i na czym to ma konkretnie polegać? Czy można uniknąć pokazanego w spektaklu apokaliptycznego finału, a jeśli tak, to co możemy robić poza piciem, flirtowaniem i spaniem?

W spektaklu Kleczewskiej, podobnie jak w dramacie Wyspiańskiego, przeszłość przeplata się z teraźniejszością i mroczną, zagadkową przyszłością, jawa ze snem, izba realna z izbą „metafizyczną” (świetnie to zostało pokazane za pomocą prostej, rozsuwanej scenografii Małgorzaty Szczęśniak, kontrastujących kolorów ścian i znakomitych kostiumów Konrada Parola oraz świateł!), postacie realistyczne z fantastycznymi. U Kleczewskiej jest trochę jak w ekranizacji Wesela Andrzeja Wajdy. Interakcje między bohaterami nie dokonują się
w jakiejś drugiej izbie, gdzie poszczególne postacie wpadają, żeby złapać oddech między jednym a drugim tańcem,  lecz – w dużej części – mimochodem, podczas zabawy. Widma mieszają się z gośćmi, nawet siedzą przy stole i konsumują najprawdziwsze jedzenie! Zawsze taki realizm przeszkadzał mi w teatrze, bo lubię umowność, skróty myślowe, przestrzeń dla wyobraźni.  W tym wypadku ma sens.

Wychodzę z teatru nieco zmęczona, bo brak przerwy w prawie trzygodzinnym spektaklu dał mi się we znaki i trochę dłużyła mi się druga część, w której opadło tempo. Ale wychodzę także wstrząśnięta. Warto było. Choćby dla sceny finałowej, która mnie sparaliżowała.
Cały czas powraca do mnie obraz wijącego się w konwulsjach Chochoła, zahipnotyzowanych weselników sunących przez zamontowany na środku widowni podest, jakby oni też zamienili się w widma, i ta projekcja multimedialna przedstawiająca płonące miasto… Słyszę towarzyszącą tej scenie niepokojącą muzykę Cezarego Duchnowskiego, z pobrzmiewającymi syrenami…

Mam także w pamięci kilka wybitnych ról, które zostaną ze mną na długo, bo zapadły głęboko w serce…

Wernyhora w wykonaniu ukraińskiej aktorki Anny Syrbu: zanim wejdzie na scenę, słyszymy jej przejmującą wokalizę po ukraińsku. Nie rozumiałam słów, ale rozumiałam emocje: tęsknotę za ojczyzną, smutek, złość i przerażenie spowodowane aktualną wojną. Tekst o rozpuszczeniu wici i zwoływaniu ludu mówi bardzo intymnie, ale dobitnie, bez patosu. Ubrana jest w prosty czarny płaszcz i spodnie przypominające spodnie od munduru. Wernyhora Anny Syrbu nie jest legendarnym dziadem, wędrownym śpiewakiem
z romantycznych ballad. To naznaczona przez wojnę kobieta. Może straciła na froncie męża, może syna, może sama była w ogniu walk, może zniszczyli jej dom… Byłam w Ukrainie zaledwie dwa miesiące, ale zdążyłam zobaczyć Pole Marsowe na lwowskim Cmentarzu Łyczakowskim. Setki grobów żołnierzy, którzy zginęli w ciągu ostatnich dwóch lat. Niektórzy bardzo młodzi. Przy grobach płaczące kobiety w czerni, niektóre z małymi dziećmi… Śpiew Anny Syrbu przywołał tamten obraz. Jak się wyraziła o swojej roli sama aktorka: Wernyhora jest wieszczem, którego nikt nie słyszy.  

Pozostałe Widma: przerażający, groteskowy, Stańczyk (w tej roli sam dyrektor teatru), Hetman Rafała Dziwisza, Widmo Adama Wietrzyńskiego, Rycerz Czarny Tomasza Wysockiego wraz ze swoimi milczącymi ofiarami: grupą Żydów, których za chwilę ustawi pod ścianą i rozstrzela…

Rachel Agnieszki Przepiórskiej. To właściwie także widmo: zamordowanych podczas Zagłady i po wojnie Żydówek, a może wszystkich bezbronnych, skrzywdzonych kobiet w historii i aktualnie. Kobiet, którym w wyniku wojen, rewolucji i totalitaryzmów odbierano godność, tożsamość, bliskich, domy… Rachel przypomina tutaj Kasandrę na chwilę przed katastrofą. Owładnięta przez dar prorokowania woła coś w języku jidysz, ale nikt jej nie słucha, nikt nie próbuje zrozumieć, nikt o nic nie pyta. Korowód się zatrzymuje na krótką chwilę jak zepsuty mechanizm, goście są w konsternacji jak podczas wejścia Rollisonowej na bal u Senatora, ale szybko wszystko wraca do normy. Zabawa trwa. Brakuje mi trochę w tej postaci zróżnicowania, innych, bardziej subtelnych odcieni, momentów czułości
i delikatności. Wtedy „efekt Kasandry” byłby silniejszy, oparty na kontraście. Ale i tak Agnieszka Przepiórska skradła mi serce. To, co tutaj zaproponowała, bardzo konsekwentnie wpisuje się w apokaliptyczną koncepcję spektaklu.

Radczyni Lidii Bogaczówny. Aktorka w tej, wydawałoby się, niewielkiej roli zamyka barwną opowieść o mieszczance, która nie może pogodzić się z faktem, że jej ukochany siostrzeniec postanowił ożenić się z chłopką. Pojawia się na weselu w zjawiskowej bieli, wyróżniającej się wśród gości, i w bajecznym kapeluszu z ogromnym rondem. Aż się chce powiedzieć komplement, którego aktorki nie znoszą: „Ślicznie wyglądałaś na scenie!”, ale ten wygląd tutaj jest uzasadniony i znakomicie ograny przez aktorkę! Każda budowana przez Bogaczównę sytuacja, zarówno na pierwszym, jak na drugim planie, jest niesamowicie plastyczna, czytelna i zabawna: kiedy jeden z chłopskich weselników podaje jej rękę, a ona potem długo wyciera sobie z obrzydzeniem dłonie, kiedy kurczowo trzyma swój nieodłączny kapelusz, jakby się bała, że bez tego elementu garderoby jest nikim, kiedy z przesadną dobitnością mówi: „Ja z Krakowa”.

Skoro już o kolorach mowa, to wyróżnia się także Maryna (Agnieszka Judycka – Cappucino) w oszałamiającej, czerwonej sukni, nie pasującej do młodej panny na wydaniu, jaką była
w 1901 roku Maria Pareńska. Ta czerwień tutaj to coś więcej niż kolor: to ogień, namiętność, pasja, tęsknota za miłością, w jaką wyposażyła swoją postać aktorka. W scenie flirtu z Poetą (Mateuszem Janickim) dominuje właśnie partnerka. Krwista czerwień jest jednak tutaj dla mnie także zapowiedzią tragicznego losu, jaki spotkał Pareńską w 1941 roku. Została rozstrzelana we Lwowie przez gestapo.

Nie sposób tutaj pominąć młodych aktorów: Jaśka (Adama Wietrzyńskiego), Kaspra (Wojciecha Dolatowskiego), Kaśki (Karoliny Kamińskiej), Zosi (Julii Latosińskiej), Haneczki (Aliny Szczegielniak) – dynamicznych, barwnych, pełnych młodzieńczej energii. Każda
z tych postaci ma swój niepowtarzalny charakter, świetnie się dopełniają i kontrastują, ich po prostu widać na scenie! A stupor Jaśka w finale, gdy siedzi nieruchomo wpatrzony
w umierającego Chochoła – Polskę to mistrzostwo świata!

Wreszcie last but not least: postać, która mnie najbardziej poruszyła – Isia w wykonaniu Bożeny Adamek. W spektaklu Kleczewskiej jest staruszką z demencją. Kruchą, bezbronną, przypominającą dziecko… Isia w tej interpretacji to nie mała córka Gospodyni, lecz jej… matka.  Aktorka potraktowała swoją postać z czułością, zaopiekowała się nią, tak, jak sceniczni partnerzy jej postacią. Isia to – podobnie jak Wernyhora - prorokini, której nikt nie słucha. W hałasie Wesela łatwo pominąć cichy głos kogoś, kto już jest poza głównym nurtem wydarzeń. W czasach, kiedy zanika wielopokoleniowość w rodzinach i bliskie relacje,
a w społeczeństwach przybywa starszych, samotnych ludzi, zepchniętych na margines, oddawanych do domów opieki, którymi nie ma się kto zająć, taka koncepcja postaci jest bardzo mocnym i wymownym przekazem.

Nie wszystkich wymienię, ale tak naprawdę wszyscy stworzyli w tym spektaklu kreacje: cały zespół jest jak jeden, pulsujący energią organizm.

Podsumowując: w Teatrze Słowackiego powstało kolejne arcydzieło, które można scharakteryzować cytatem z dramatu: „To, co było, może przyjść.” Cieszę się, że Maja Kleczewska stworzyła świetny spektakl z szacunkiem do tekstu, bez udziwnień, publicystycznych „dopisków”, wydobywając jego wielkość i złożone, boleśnie aktualne przesłanie.

Czy Chochoł się wykrwawi na naszych oczach? Jeszcze nie jest za późno.

Zdjęcia pochodzą z materiałów teatru.

 

 

Powiew COOL - tury

                          Jest ogień! (Święto ognia, reż. Kinga Dębska, 2023)

Przepłakałam prawie cały film. Potrzebne mi było to wzruszenie. Ale też jest czym się wzruszać: Kinga Dębska po raz kolejny pokazała, że potrafi zrobić dobre kino, które bawi, porusza i daje  do myślenia.

Święto ognia w tytule nawiązuje do fantazji choreograficznej Zygmunta Noskowskiego, która swoją prapremierę miała w 1902 roku w Operze Warszawskiej. Ogień porywa, fascynuje, ale może być także siłą destrukcyjną… Mamy więc pierwszą opowieść: o Łucji, młodej ambitnej baletnicy, która po latach harówy i morderczej walki z ciałem dostaje wreszcie główną rolę w tytułowym balecie w Teatrze Wielkim. Łucja ma jednak młodszą siostrę: Anastazję, która urodziła się z dziecięcym porażeniem mózgowym. To właśnie z perspektywy Anastazji poznajemy całą historię. Ona również musi  się zmagać z własnym ciałem podczas długich godzin rehabilitacji i nauki komunikacji alternatywnej.

Można powiedzieć, że robimy z Łucją dokładnie to samo… Obie siłujemy się  ze swoim ciałem i próbujemy je zmusić do czegoś, czego ono wcale nie chce, ale nie wiem… może o to chodzi w życiu? – mówi nasza narratorka.

 A jednak Anastazja jest szczęśliwa i ma bogaty świat wewnętrzny, który stopniowo przed nami odkrywa. Czego nauczyła mnie Anastazja? Uważności. Ma dużo czasu, więc obserwuje rzeczywistość wokół siebie: ludzi na ulicy, sąsiadów, członków rodziny. Żeby „widzieć więcej”, trzeba zapomnieć o sobie, a skupić się na przedmiocie obserwacji. Delikatnie, bez „rzucania się”, tak, jakby się skradało… To bardzo ważna lekcja smakowania chwili. Anastazja uczy mnie także radości, wdzięczności i tego, że zamiast koncentrować się na własnym cierpieniu i ograniczeniach, warto walczyć o swoje marzenia w ramach swoich możliwości. I docenić to, co się ma. Samo imię „Anastazja” jest jak życie, światło, nadzieja, bo oznacza „zmartwychwstanie”. I taka też jest bohaterka filmu.

Tymczasem ciało Łucji - dla której balet jest całym życiem! - nagle odmawia posłuszeństwa. Tuż przed premierą, która jest dla niej przepustką do kariery solistki baletu. Musi się zatrzymać. Posłuchać siebie. Być może podejść do swojego życia, które było do tej pory powierzchowne, pozbawione relacji, zapchane szybkimi, mocnymi wrażeniami, inaczej, nieco uważniej, z takim właśnie „skradaniem”?

Och, jak ja dobrze rozumiem rozpacz i frustrację Łucji! Aktualnie jestem w takim właśnie granicznym momencie, kiedy musiałam się zatrzymać. Odłożyć na bok swoją pasję, skoncentrować się na zupełnie innych rzeczach niż do tej pory, zacząć żyć bez planów. Tylko DZISIAJ. I dobrze wiem, jakie to „dzisiaj” jest trudne dla kogoś, kto całe życie zajmował się udowadnianiem, że w czymś jest najlepszy, a w gruncie rzeczy uciekał przed tym, co najważniejsze: konfrontacją z sobą i budowaniem relacji…

W świetnej adaptacji powieści Jakuba Małeckiego odkrywamy jeszcze kilka innych ważnych wątków: niepełnosprawności i ciężkiej choroby w rodzinie (a więc tematyka podobna jak w Chce się żyć Marka Pieprzycy, Strzępach Beaty Dzianowicz i Śubuku Jacka Lusińskiego), miłości, przyjaźni, rodzinnej tajemnicy, która wychodzi na jaw po latach (trochę, moim zdaniem, niewykorzystany i uproszczony wątek…).

Film Dębskiej jest zbudowany na kreacjach aktorskich. Na pierwszy plan wysuwają się oczywiście dwie główne bohaterki, Anastazja i Łucja. Obie zasługują na wielkie brawa i kolejne propozycje filmowe. Rola Pauliny Pytlak (Łucji), studentki Akademii Teatralnej w Warszawie, to efekt długiej, mozolnej i bardzo wnikliwej podróży do świata osób z niepełnosprawnością. Widać, że – podobnie jak jej bohaterka – niespiesznie się „skradała” do tematu, zapominając o sobie, „ale tak dokładnie”. Jej Anastazja to kreacja porównywalna z rolą Dawida Ogrodnika w Chce się żyć czy Wojtka Dolatowskiego w Śubuku, ale widać, że jest rezultatem własnych, twórczych poszukiwań.

Na wielki szacunek zasługuje także Joanna Drabik w roli Łucji. Nie jest przecież zawodową aktorką, lecz baletnicą, naprawdę zatrudnioną jako koryfejka w Teatrze Wielkim. Tymczasem poza zaprezentowaniem mistrzowskich umiejętności tanecznych zbudowała pełnokrwistą postać, z całą gamą emocji, którą ja po prostu polubiłam i bardzo mocno się z nią utożsamiam! Drabik gra poniekąd samą siebie…

Oczywiście warto wymienić znakomitą Kingę Preis w roli ekscentrycznej, ale bardzo pozytywnej sąsiadki Józefiny, Tomasza Sapryka jako Poldka, ojca dziewcząt, barwną i nieco neurasteniczną Karolinę Gruszkę jako Lenę, matkę bohaterek, oraz drugoplanowych, lecz charyzmatycznych mistrzów baletu: Katarzynę Herman w roli Kownackiej i Mariusza Bonaszewskiego jako Piłata.

Całości dopełnia nostalgiczna, wyrazista muzyka Bartosza Chajdeckiego.

Podsumowując: jest ogień w Święcie ognia! Idealny film na majowy wieczór. Długo zostaje w sercu. Na tyle długo, że chcę do niego wrócić.

Link do zwiastuna:

https://www.filmweb.pl/video/Zwiastun/%C5%9Awi%C4%99to+ognia+Zwiastun+nr+1-66528

 

Powiew COOL- tury

 Niepokój wdziera się przez okno

(Strefa interesów, reż. Jonathan Glazer, 2023)

Interesy idą świetnie. Rudolf jest szefem filii wielkiej europejskiej korporacji, ma oddaną żonę, gromadkę dzieci i willę z ogródkiem. Żona ten ogródek pielęgnuje z pomocą ogrodnika i służby. Często mąż jej przynosi z pracy w prezencie eleganckie ubrania, a nawet piękne futra. Szczęśliwa małżonka rzuca to i owo z tych darów służącym. Dzieci chodzą do szkoły. Tato jest zapracowany, ale zawsze znajduje czas, żeby poczytać córkom bajki na dobranoc, a starszego syna zabrać na konną przejażdżkę po okolicy. Słowem: trochę oldschoolowa sielanka, jak gdyby żywcem wyciągnięta ze starych elementarzy naszych dziadków
i pradziadków.

Tyle że ta okolica to rozległy i coraz sprawniej funkcjonujący obóz koncentracyjny KL Auschwitz, willa bezpośrednio graniczy z murem obozu, do malowniczego ogrodu
i wygodnych sypialni dochodzą strzały, krzyki, płacz dzieci z „sąsiedztwa”, ujadanie psów
i dymy z krematoryjnych kominów, ubrania i futra pochodzą z „Kanady” czyli obozowego magazynu rzeczy skonfiskowanych Żydom wysłanym prosto z transportu do komór gazowych, szkoła dla dzieci jest oczywiście narodowosocjalistyczna, a konne przejażdżki
z synem mają na celu wtajemniczenie chłopaka w specyfikę wzorcowego funkcjonowania placówki. Ojcem rodziny jest Rudolf Höss, komendant KL Auschwitz.

I na tym właśnie polega siła tego filmu. Nie ma tam jasno zarysowanej fabuły, wartkiej akcji ani żadnych „ozdobników”, które by mogły film uatrakcyjnić. Strefa interesów jest przerażająca w swojej surowości. Trochę jakby ktoś wszedł z ukrytą kamerą do posiadłości Hössów i nagrał ich zwykłe życie, dialogi przy stole, wieczory, poranki, zabawy dzieci… Ot, dom nie różniący się niczym od innych domów, gdyby nie te
niepokojące odgłosy zza muru…

Nie jest to pierwszy film opowiadający o Holokauście z innej perspektywy. Wystarczy wspomnieć Życie jest piękne Roberto Begniniego, gdzie bohater tłumaczy kilkuletniemu synkowi, że obóz koncentracyjny to taki rodzaj zabawy w chowanego, i Chłopca w pasiastej piżamie Marka Hermana, gdzie podobnie jak w Strefie interesów mamy obraz „porządnej” niemieckiej rodziny, której ojciec jest komendantem obozu. Jednak w odróżnieniu od tych skądinąd świetnych filmów, obraz Glazera ukazują jedynie brutalną prawdę historyczną, bez retuszu i właściwie bez komentarza. Widzimy jedynie zbiór obrazów, w których liczy się każdy detal. Dym i płomienie za oknem. Dziewczynę podrzucającą jabłka dla więźniów obozu (bardzo ciekawe zdjęcia kontrastujące z kolorowymi obrazami życia rodzinnego Hössa, bo zrobione w negatywie). Niańki kąpiące najmłodsze dzieci komendanta w wannie
i przebitka: Höss myjący ręce, z których spływają do odpływu umywalki resztki popiołu… Podekscytowany syn komendanta, dzieciak jeszcze, może dwunastoletni, oglądający coś w nocy w sypialni w świetle lampki nocnej. Czyżby coś czytał? A może oglądał zakazane gazetki pornograficzne? Niezbyt to chwalebne, ale w tym wieku, zwłaszcza u chłopaków, częste… Otóż nie. To złote zęby wyrwane więźniom. Dzieci bawiące się w komorę gazową… Współczesne pracownice muzeum Auschwitz sprzątające komory gazowe, krematorium, gabloty pełne butów, walizek, kul i innych przedmiotów odebranych ofiarom, przypominającym aktualnie szarą, bezkształtną masę…

Muzyka, ostra, psychodeliczna, przyprawiająca o ciarki - trochę jak muzyka Wendy Carlos
i Rachel Elkind w Lśnieniu - pojawia się tylko czasami i na krótko. Najlepszym komentarzem w tej opowieści jest cisza. Cisza umierania. Cisza tych, który WIEDZIELI, a NIE REAGOWALI. Cisza teściowej Hössa, która wyjeżdża z willi bez słowa i zostawia list. Nie dowiemy się, co napisała, ale możemy się domyśleć… Cisza, która nagle pojawia się
w głowie bohatera na narodowosocjalistycznym bankiecie nazistowskich oficjeli, i zagłusza cały zgiełk imprezy, a potem się dowiadujemy, że przyglądał się gościom i zastanawiał się,
w jaki sposób można by było sprawnie zagazować tak wielką liczbę ludzi…

Koniecznie trzeba wspomnieć o znakomitych rolach Christiana Friedela (Rudolf Höss)
i Sandry Hüller (hedwig Höss). Para aktorów gra oszczędnie i przez to siła rażenia tych postaci jest ogromna. Rozmawiają o zagładzie, tak, jak się rozmawia o pogodzie, zakupach albo pracy w biurze. Bez emocji. Niepokój wdziera się tylko przez okno – razem z dymem
i odblaskami ognia w piecach. A tak przy okazji: bardzo ciekawy w tym filmie jest obraz żon nazistów, łącznie z główną bohaterką, Hedwig Höss. Przedstawione są w taki sposób, że przełamuje to powielany w wojennych filmach stereotyp zjawiskowej, smukłej, wyprostowanej jak struna i ufryzowanej blondynki o twarzy porcelanowej lalki. Te Niemki są brzydkie, chodzą jak kaczki, a futra i suknie, w które są ubrane, wyglądają, jakby należały wcześniej do kogoś innego… I tak mają właśnie wyglądać.

Film Glazera wart jest Oskara za najlepszy film międzynarodowy. Wbija w fotel, pozostaje
w sercu, zostawia widza z pytaniami bez odpowiedzi, które jednak wracają i nie dają spokoju: jak to możliwe, że w cywilizowanym świecie wydarzyło się tak niewyobrażalne zło? Jak to możliwe,
że cywilizowani ludzie ot, tak po prostu, na to pozwolili? Jak to możliwe, że można mieszkać za murem wielkiej katowni, słyszeć krzyki, WIEDZIEĆ i przymierzać futra po ofiarach?

Pytania, które nie dotyczą jedynie wydarzeń sprzed osiemdziesięciu lat. Wojna puka
do naszych drzwi…

Link do zwiastuna:

https://www.filmweb.pl/video/Zwiastun/Strefa+interes%C3%B3w+Zwiastun+nr+1+polski-68085

 Powiew COOL- tury

 

Wyspiański nie umiera

(Proszę państwa, Wyspiański umiera, reż. Agata Duda – Gracz, Teatr im. Juliusza Słowackiego, premiera: 06.01.2024, Duża Scena)

Już wchodząc do teatru jesteśmy wciągnięci w Opowieść. Nawet bileterzy i szatniarze  ubrani są w stroje z epoki, a po scenie spacerują aktorzy będący już w swoich rolach: Matki, Cioci Janiny, Józefa Mehoffera z małżonką, Lucjana Rydla, Księdza Eustachego, Muzy, Wernyhory… Można ich szturchnąć, zagadać, zrobić sobie z nimi fotkę. Na szpitalnym łóżku – miejscu tytułowego umierania – przycupnęła Muza. Oszałamiająco śpiewa. Ta nieco psychodeliczna wokaliza będzie nas, widzów - ale też aktorów - prowadziła niemal przez cały spektakl. Jeśli w taki sposób śpiewały syreny podczas morskiej podróży Odysa, to nie dziwię się, że kazał się przywiązać do masztu. Wiedział, że nie wytrzyma pokusy i utonie w morskich odmętach… Śpiew w genialnym wykonaniu zjawiskowej Muzy - Mai Kleszcz (równocześnie współautorki muzyki do spektaklu) niepokoi, intryguje, ale też budzi tęsknotę za… Właśnie, za czym? Ja zatęskniłam za Krakowem sprzed ponad stu lat, za wspólnymi wypadami z mamą do teatru i za teatrem w ogóle, za swoją studencką młodością, ale chyba przede wszystkim: za niebem. A te tęsknoty mogą być różne. Może warto zajrzeć do własnego serca i zobaczyć, „co się komu w duszy gra” i co ten śpiew z nami robi…

Przypominają mi się słynne Dziady Konrada Swinarskiego, gdzie po foyer Teatru Starego snuli się wieśniacy gromadzący się na obrzędzie Dziadów… Niestety, urodziłam się zbyt późno, żeby zobaczyć ten legendarny spektakl na żywo. Musiało mi wystarczyć nagranie, dostępne aktualnie na VOD TVP w telewizyjnej reżyserii Laco Adamika. Tymczasem Wyspiańskiego… w Teatrze Słowackiego miałam szczęście doświadczyć w realu, przeżyć, dotknąć. Dosłownie.

O czym jest ten spektakl? Chyba równie trudno odpowiedzieć na to pytanie, jak na pytanie, które pada w spektaklu: o czym jest Wyzwolenie, ale „tak naprawdę”? Jeśli obecni na widowni pasjonaci teatru mają problemy z jednoznaczną odpowiedzią, to co dopiero „spocone polonistki” w szkole…

Pierwsza, najbardziej oczywista odpowiedź: o umieraniu. Oto trzydziestoośmioletni Wyspiański umiera w gorączce i potwornych męczarniach na syfilis. Jest w tym do bólu samotny, bo przecież w każde umieranie wpisana jest samotność. Nawet, jeśli konającemu towarzyszy rodzina i przyjaciele.

Druga, równie ważna kwestia to rozrachunek z przeszłością. Tutaj, niczym w drugim akcie Wesela, pojawia się cała plejada postaci, które zaludniają scenę: przede wszystkim Matka (znakomita Marta Waldera). Zaborcza, nadopiekuńcza, sfrustrowana, momentami groteskowa: bywa zakłamaną krakowską mieszczanką, twardą matką Polką pozbawioną złudzeń („ojciec wcale nie kończy swojego kolejnego dzieła, tylko znowu chleje…”), małą dziewczynką bawiącą się z własnym synem w berka i grającą w klasy, a nawet… kurą siedzącą na skulonym w łóżku Wyspiańskim jakby wysiadywała jajka… Pojawia się też jej siostra Janina, ćwierkająca co jakiś czas tak słodko, że aż upiornie: „Stasiu… Stasieeeeńku!”, ksiądz Eustachy, przyjaciele z dzieciństwa i wspólnej artystycznej drogi: Józef Mehoffer i Lucjan Rydel, wreszcie – teatralni współpracownicy, Helena Modrzejewska i Wanda Siemaszkowa (w tych rolach charyzmatyczne: Anna Syrbu i Agnieszka Przepiórska),
i Ludwik Solski w wykonaniu Tomasza Wysockiego (scena, gdy Solski „gra” swoją słynną rolę Starego Wiarusa z Warszawianki to artystyczna perełka!).

Wyspiański śmieje się, płacze, zwija z bólu, wścieka, bo dyrekcję teatru objął Solski, a nie on, bo zawieszono kurtynę Siemiradzkiego, a nie tę według jego projektu, bo Siemaszkowa wkłada w prapremierową rolę Panny Młodej z Wesela za mało energii, a powinna być zjawiskiem, jak Modrzejewska…

Czwarty Wieszcz przeżywa na nowo dawno minione historie, rozmawia z umarłymi, a także
z postaciami z własnych dramatów. I ciągle, jak refren, powtarza pytanie: a gdzie moje dzieci? Dzieci, Helenka (znowu znakomita Przepiórska!), Staś, Mieciu i Teoś pojawią się
w odpowiednim, bardzo przemyślanym momencie. Moment ten zostanie na długo w pamięci
i sercu widza…

Kwestia trzecia: teatr i sztuka w ogóle. Po co? Na co? Czy to jest komuś potrzebne poza wąskim gronem koneserów, groteskowych w swoim „odklejeniu” od rzeczywistości? Do Wyspiańskiego przychodzą twórcy, których on znać nie mógł, niektórzy też już nieżyjący: Tadeusz Kantor, Jerzy Grzegorzewski, Krystian Lupa czy krytyk Bartosz Szydłowski. Ich dyskusja o tym, kim dla nich jest Wyspiański i czym jest pojęcie wolności w Wyzwoleniu przeradza się w bełkot. To jedna z wielu scen w tym spektaklu, które śmieszą do łez, a zarazem pozostawiają gorzką refleksję…

Kwestia czwarta: spełnienie. Udane było to życie czy nie? Czy Wyspiański, podobnie jak Hrabia Henryk z Nie-Boskiej komedii zatracił się w swoim pragnieniu wielkości, i usłyszy niczym bohater dramatu Krasińskiego: Za to, żeś nic nie kochał, nic nie czcił prócz siebie
i myśli twych, potępion jesteś – potępion na wieki?

A może jednak w ostatniej sekundzie życia wygrywa miłość?

To tylko kilka luźnych refleksji pisanych na gorąco. Myślę, że może być ich o wiele więcej. Spektakl Dudy – Gracz jest wielowymiarowy. Warto orientować się trochę w specyfice młodopolskiego Krakowa, twórczości Wyspiańskiego i historii polskiego teatru, żeby go pełniej odczytać, ale nie jest to konieczne. Widz wychodzi poruszony, a nawet wstrząśnięty. Bo to spektakl o każdym z nas: o naszym rodzeniu się i umieraniu. Każda krańcowa sytuacja egzystencjalna: choroba nasza czy kogoś z rodziny, śmierć bliskiej osoby, porażka, ale także większe czy mniejsze zwycięstwa może być jakimś rodzeniem się i umieraniem.

Koniecznie trzeba Wyspiańskiego zobaczyć! Dla mnie ten tytuł jest świetnym dopełnieniem Wyzwolenia w reżyserii Piotra Tomaszuka, które widziałam kilka miesięcy temu w Teatrze Wierszalin. Konrad Rafała Gąsowskiego jest w tym spektaklu cherlawym, umierającym Wyspiańskim z zabandażowanymi rękami i w koszuli nocnej, majaczącym i rozmawiającym z duchami… I też pyta, czym jest wolność.

A co do spektaklu Dudy – Gracz, to jeszcze dużo mogłabym pisać o świetnym scenariuszu oraz rewelacyjnej, minimalistycznej  scenografii, w której jednak było to, co najważniejsze (dotknięcie autentycznego stołka z kuchni Wyspiańskich w Węgrzcach, tym, na którym śpi Staś na słynnym portrecie Mistrza, było dla mnie ogromnym przeżyciem!) i bajecznych kostiumach (również autorstwa reżyserki), grotesce (wracając wieczorem z teatru z moim przyjacielem podśpiewywaliśmy sobie półgłosem hymn „Kraków, Kraków miastem wolnym od syfilisu!”), nawiązaniach do innych tekstów kultury (cytaty z dzieł Wyspiańskiego, żywe obrazy: Ołtarz Wita Stwosza czy Lekcja anatomii doktora Tulpa Rembrandta) i kreacji aktorskich: zwłaszcza Agnieszki Przepiórskiej w przejmującej roli Teodory Wyspiańskiej, brzydkiej, odrzuconej, uznanej za kocmołucha, wywalonej z roboty przez cnotliwą ciotkę Janinę za niemoralne prowadzenie się, którą jednak „artysta chciał”. Kobiety kruchej i twardej zarazem. Takiej, która czuje się bezradna, zagubiona i samotna, a z drugiej strony – potrafi pokazać tyłek tym, którzy nią gardzą. Takiej, która nie umie żyć bez Stacha, a równocześnie – uważa go za chuchro, które nic wokół siebie nie potrafi zrobić i jak jest chory, to nawet „za potrzebą” trzeba z nim iść, bo sam nie ma siły.

Dla mnie więc ten spektakl to nie jest opowieść o umieraniu. To jest opowieść o miłości, która „wszystko znosi, wszystkiemu wierzy, we wszystkim pokłada nadzieję i wszystko przetrzyma” (1 Kor 13, 7), o sztuce, która pozostawia w nas ważne pytania, i o człowieczeństwie: tyleż marnym, co wielkim.  Wyspiański nie umiera. On nadal żyje w nas, proszę państwa!

Aha, i cieszę się, że w Teatrze Słowackiego jest tyle znakomitych reżyserek, a nie jedynie reżyserów. Z całą pewnością przejdą do historii polskiego teatru i może za kilkadziesiąt lat to właśnie one - Agata Duda – Gracz, Katarzyna Szyngiera czy Maja Kleczewska - a nie tylko Kantor, Grzegorzewski i Lupa, staną się osobami jakiegoś dramatu.

Zdjęcia pochodzą z materiałów Teatru im. J. Słowackiego w  Krakowie.

Trailer spektaklu:

https://www.youtube.com/watch?v=9KrrTXSZEJk

 

Książka z duszą

 

Nie ma anioła – jest zmaganie

(Nie przyszedł do mnie anioł. O życiu, śmierci i nadziei wbrew wszystkiemu. Paweł Grabowski w rozmowie z Agatą Puścikowską, Wydawnictwo Esprit, 2023)

O Pawle Grabowskim dowiedziałam się po raz pierwszy od mojej przyjaciółki, Kasi Wolak – Gąsowskiej, aktorki supraskiego Teatru Wierszalin: że taki cudowny, że człowiek – orkiestra, że jest lekarzem, a równocześnie poetą, że założył jakieś hospicjum na Podlasiu. Mimo że bardzo cenię wrażliwość i mądre przemyślenia Kasi, i bardzo liczę się z jej zdaniem, to te rewelacje nie zrobiły na mnie wielkiego wrażenia. Zwłaszcza gdy usłyszałam o tym hospicjum. Nie moja bajka – mówiłam sobie, bo tak to już jest, że jeśli nas jakaś sprawa osobiście nie dotyczy, to często ją bagatelizujemy. Rzecz jasna, nie wszyscy i nie zawsze, ale ja niestety mam takie brzydkie tendencje…

Nie moja bajka – powtarzałam, a tak naprawdę chciałam uciec od tego tematu. Panicznie się go bałam.

Tymczasem cierpienie to nie bajka i nie da się od niego uciec. Ciężka choroba, umieranie i związana z tym wszystkim mała apokalipsa w rodzinie to temat do bólu (nomen omen) realny i wcześniej czy później będzie dotyczył każdego z nas… Diagnoza brutalnie wkracza w nasze życie i wywraca świat do góry nogami. Bez względu na to, czy chorzy jesteśmy my, czy ktoś z naszych bliskich.

No i znalazłam się w takiej sytuacji. Zachorowała bliska osoba. Trzeba było przeorganizować i przewartościować swoje życie. Wtedy właśnie wpadł mi w ręce wywiad – rzeka Agaty Puścikowskiej z Pawłem Grabowskim Nie przyszedł do mnie anioł. Już sam tytuł przykuł moją uwagę. Jest w tym sformułowaniu coś przekornego, wręcz zadziornego, coś, co określa charakter bohatera książki. Bo Paweł Grabowski często jest idealizowany w mediach czy ludzkiej opinii: współczesny doktor Judym, który ze śpiewem na ustach poświęca się dla ludzkości, nigdy nie jest zmęczony, nie klnie, żywi się powietrzem i dla wszystkich jest miły. No i na pewno ukazał mu się jakiś anioł, a może nawet sam Pan Jezus, który rzekł: „Pawle, zrób mi małą przysługę i załóż hospicjum na Podlasiu. Wiesz, tak od zera, co to dla ciebie, raz, dwa i będzie gotowe!”.

Żaden anioł nie przyszedł, choć „doktor Judym” z Podlasia całe swoje życie postrzega z perspektywy wiary: i to takiej głębokiej, dojrzałej, pozbawionej naiwnego sentymentalizmu i taniego hurraoptymizmu. Wiary, która wie, że czasem jest ciężko, że są momenty ciemności, że lekarz nie jest bogiem, że umieranie jest częścią życia i że wiele rzeczy może się nie udać… Mimo to się nie poddaje, bo krzyż Chrystusa jest znakiem zwycięstwa nad złem i śmiercią, ale też, w związku z tym, jest częścią naszego ludzkiego losu.

Nie było więc anioła – było za to zmaganie. Z książki wyłania się fascynująca sylwetka człowieka o wszechstronnych zainteresowaniach i licznych pasjach, bogatym życiorysie (stomatolog, chirurg szczękowy, lekarz specjalizujący się w medycynie paliatywnej, poeta, dramatopisarz, pisarz ikon, a nawet… pszczelarz!). Czego w tej opowieści nie ma! Dowiadujemy się, że medycyna wcale nie jest niewinną panienką, bliżej jej do prostytutki (!), a jednak warto poświęcić dla niej całe życie, że wyrażenie „przegrał z chorobą” nie oddaje całej prawdy, czym jest umieranie, że są cuda „naturalne” i „nienaturalne”, dlaczego to właśnie prorok Eliasz jest patronem podlaskiego hospicjum i jednym z ulubionych świętych Pawła Grabowskiego, że chirurg może mdleć przy pobieraniu krwi, czy można przypadkowo stać się właścicielem trzech dobermanów, czy ktoś, kto chodzi na spotkania świeckiego karmelu, może nazwać kotkę Lolita, co to jest karawaka i modlitwa hezyhastyczna, czy precyzja chirurgiczna może się przydać przy pisaniu ikon, jak wierszyk o wyrostku robaczkowym może pomóc w zdaniu egzaminu, czy można pisać o śmierci w książeczce dla dzieci, co to jest węza, a co to miodarka, po co się odymia pszczoły w ulu i czy pszczoły urządzają krwawe rewolucje, czy zdarzają się przypadki wypisania pacjenta z hospicjum do domu, czy wolontariuszem w hospicjum można zostać ot tak sobie, „z ulicy”…

Jednak z tej różnorodności wyłania się spójny portret człowieka, który wie, czego chce od życia i bardzo konsekwentnie idzie swoją drogą. A jest to droga miłości, choć Paweł Grabowski nie znosi patetycznych określeń.

Poznajemy najważniejsze wątki z biografii szalonego lekarza, który, jak się okazuje, pochodzi z mojego rodzinnego Krakowa: marzenie o studiowaniu medycyny i wyboistą drogę do jego realizacji, pracę w warszawskim szpitalu i odkrycie prawdziwego powołania w dramatycznych okolicznościach, gdy sam otarł się o śmierć.

Przygoda z hospicjum zaczęła się piętnaście lat temu od założenia hospicjum domowego w kilku gminach powiatu hajnowskiego i białostockiego. Działalność zaczęła mieć coraz większy zasięg. Od niespełna dwóch lat we wsi Makówka funkcjonuje już także hospicjum stacjonarne. Wydawało się niemożliwe, żeby jeden człowiek zbudował tak wielkie dzieło w jakiejś wsi zabitej dechami i pokonał bezduszny system przepisów, które potrafią skutecznie ostudzić tego typu zapały. Przypominają mi się słowa mojej współsiostry, Elizy Myk, na temat Domu Chłopaków w Broniszewicach. Zabytkowy pałac nie spełniał wymogów przepisów przeciwpożarowych, trzeba było wybudować nowy dom dla chłopców z niepełnosprawnością, bo inaczej mieszkańcom groziło przeniesienie do państwowych placówek, siostry podjęły wyzwanie i… stał się cud. Nowy Dom Chłopaków powstał w trzy lata. „Zrób pierwszy krok, a Pan Bóg zajmie się resztą” – powiedziała mi wtedy siostra Eliza. Do dziś w trudnych sytuacjach powtarzam sobie to zdanie…

Podobnie było z podlaskim hospicjum.

Książka porusza też kluczowe kwestie dotyczące opieki nad chorym, takie jak:

1. Szacunek do pacjenta. Niby to oczywiste, a przecież ciągle w szpitalach, domach opieki czy hospicjach zdarza się, że personel medyczny zwraca się do pacjentów w trzeciej osobie liczby pojedynczej, zupełnie jak w słynnej scenie z filmu Pora umierać z Danutą Szaflarską, gdzie lekarka mówi do bohaterki: „Niech się rozbierze i położy”, na co bohaterka z subtelnym wdziękiem odpowiada: „Niech się pocałuje w d..pę." I wychodzi.
2.  To, że eutanazja wcale nie jest synonimem godnej śmierci, lecz morderstwem, a współcześnie medycyna paliatywna jest na tak wysokim poziomie, że naprawdę da się zredukować cierpienie terminalnie chorych do minimum, a nawet do zera.
3. To, że hospicjum wcale nie musi być „umieralnią” ani ponurym miejscem, gdzie się „oddaje” członka rodziny, lecz miejscem nadziei i kompleksowej opieki medycznej, psychologicznej, a nawet duchowej nie tylko dla pacjenta, lecz także dla członków jego rodziny.
4. Istota powołania lekarza. Bo to jest powołanie: do walki z chorobą, na ile to jest możliwe, niesienia ulgi, uśmierzania bólu. Bardzo mnie poruszył rozdział dotyczący zachowań lekarzy w czasie pandemii, w którym Grabowski przyznaje, że służba zdrowia nie zdała egzaminu…

To, co robiliśmy, nie było bohaterstwem. I nie zgadzam się ze słowami, że „w dobie koronawirusa, z uwagi na własne bezpieczeństwo, pracownicy służby zdrowia mogą odmówić pomocy." Otóż nie, nie mogą! I nie mogli. Oprócz litery prawa jest jeszcze duch prawa. Odejście od pacjenta, niezależnie od powodu, jest nieetyczne. To tchórzostwo (…). Gdybym wybrał zawód strażaka tylko dlatego, ze ślicznie wyglądam w galowym mundurze, lecz nie jeździłbym do pożaru, bo jest to zbyt niebezpieczne, byłbym fajtłapą i kłamcą, a nie strażakiem. – mówi dobitnie Grabowski.

Myślę, że te słowa świetnie podsumowują istotę bycia lekarzem, nie tylko w czasie pandemii.

Nie przyszedł do mnie anioł to książka, która w trudnym momencie życia dała mi siłę. Pokazała, że może anioł do mnie nie przyjdzie, ale Bóg będzie przy mnie zawsze. Ta książka była dla mnie jak rozmowa z przyjacielem.

Koniecznie trzeba przeczytać!

 

 

Powiew COOL-tury

 

Wygrzebać się z dołu na zwłoki (Mistrz, reż. Maciej Barczewski, 2021)

 

Piotr Głowacki stworzył tutaj kreację. Cały film Macieja Barczewskiego opiera się właśnie na nim: prawdziwy mistrz!

Obraz opowiadający o prawdziwej postaci: Tadeuszu Pietrzykowskim, „Teddym” - bokserze, który po kampanii wrześniowej chciał się przedostać do Francji, żeby walczyć w formującym się tam wojsku polskim, ale został schwytany przez węgierską żandarmerię i trafił jako jeden z pierwszych do Auschwitz - jest przejmujący. Obejrzałam go dopiero wczoraj, w rocznicę wyzwolenia obozu Auschwitz – Birkenau.

Wszystko tutaj jest dopracowane i przemyślane tak, żeby wyeksponować dramat głównego bohatera, a równocześnie pozostawić widza z uniwersalnymi przemyśleniami dotyczącymi czasów, w których żyjemy dziś: scenariusz, reżyseria, aktorstwo, „bura”, depresyjna kolorystyka, poruszająca muzyka Bartosza Chajdeckiego…

Nie zobaczymy tu linearnej biografii „mistrza”. Właściwie tylko wycinek: poznajemy Pietrzykowskiego już w Auschwitz. Więźniowie nie mają tam wielkiego wyboru: mogą się załamać i biernie czekać na śmierć, oddać życie za współwięźniów jak Maksymilian Kolbe (którego zresztą „Teddy” spotkał osobiście w obozie, ale w filmie tego wątku nie ma) lub za wszelką cenę walczyć o przetrwanie. „Teddy” wybiera trzecią opcję. Co to oznacza? Spokojne patrzenie, jak umierają inni. Zjadanie własnej porcji, nawet, jeśli ktoś obok umiera z głodu, a czasami i cudzej. Obojętne słuchanie wrzasków ludzi w komorach gazowych, którym powiedziano, że czeka ich kąpiel i ciepły posiłek… Mistrz długo nie wytrzymuje. Zaczyna dostrzegać współwięźniów, kraść dla nich jedzenie i leki, opiekować się osieroconym chłopcem… Domyślamy się, że za wrażliwość w takim miejscu trzeba drogo zapłacić: jeśli nie własnym życiem, to bolesną stratą. Mistrz jest gotowy zapłacić każdą cenę. A przy okazji wychodzi na jaw jego talent. Staje się zabawką, która w każdej chwili może się znudzić nazistowskim panom życia i śmierci. I walczy: już nie o medale, puchary i światową sławę, lecz o zachowanie godności i człowieczeństwa, o nadzieję dla współwięźniów, a czasem także o czyjeś życie. Ten drobny człowieczek (wagi „koguciej”) pokonuje na ringu niemieckich osiłków z międzynarodowymi sukcesami…

Wydaje się, że o wojnie już powiedziano wszystko. Mało: przez ostatnie kilka lat stała się „modnym” tematem różnego rodzaju bestsellerów w „empikach”. Mamy więc „tatuażystów z Auschwitz”, „położne z Auschwitz”, a nawet – „przedszkolanki z Auschwitz” i „bibliotekarki z Auschwitz”. Wreszcie – przekłamane powieści Maksa Czornyja. Niektóre z tych pozycji to jednak naprawdę wartościowe książki, jak choćby Położna z Auschwitz Magdy Knedler, opowiadająca prawdziwą historię Stanisławy Leszczyńskiej, ale tytuły już są marketingowym chwytem…

Zawsze mnie zastanawiało, skąd we współczesnej popkulturze ta fascynacja złem i zagładą. Jak to możliwe, że z tragedii milionów ludzi robi się sensacyjne czytadła? Zauważyłam też, że pozycja najlepiej się sprzedaje, gdy w tytule pojawia się nazwa obozu: najlepiej Auschwitz, ale może być też, dajmy na to, Buchenwald. Nie mam na to odpowiedzi. Film Barczewskiego jednak nie jest tanią popularyzacją zagłady. Jest pytaniem o to, czy godność, człowieczeństwo i nadzieję da się ocalić w każdych warunkach. Pytaniem, które ciągle powraca, także w kontekście współczesnych wojen w Ukrainie i Strefie Gazy.

Piotr Głowacki poprzez oszczędne, ale genialne aktorstwo odpowiada na to pytanie twierdząco. Na jego zmaltretowanej twarzy widać całą gamę emocji i postaw: strach i odwagę, rezygnację i wolę walki, rozpacz i nadzieję, bezsilność i wewnętrzną siłę, która każe mu po raz kolejny dźwignąć się z dołu, w którym są palone zwłoki, i pójść do walki. Jeszcze ten jeden raz… Bo na tym polega prawdziwe mistrzostwo: na podźwignięciu się, gdy inni już nie mają siły, jeszcze raz… ten jeden… ten ostatni. Scena, w której bohater wstaje i wygrzebuje się ze zbiorowej mogiły, poruszyła mnie najbardziej. Daje nadzieję, że warto. Nawet, jeśli po ludzku walka jest przegrana.  

Film Barczewskiego opowiada więc o nadziei. Ale także o wrażliwości na drugiego człowieka, możliwej nawet w największym piekle. „Jedenaste przykazanie: nie bądź obojętny” – apelował były więzień KL Auschwitz Marian Turski w słynnym przemówieniu Auschwitz nie spadło z nieba.

Święty Paweł ujął to jeszcze bardziej dobitnie:

Tak więc trwają wiara, nadzieja i miłość.

Z nich zaś największa jest miłość. (1 Kor 13, 13)

Nie ma w Pawłowym fragmencie nic na temat odpowiednich warunków, w jakich ta „wiara, nadzieja i miłość” ma trwać. Każde warunki są odpowiednie. Każdy czas jest właściwy. Zawsze, gdy obok jest drugi człowiek, słabszy i potrzebujący pomocy.

Krótko mówiąc: warto Mistrza zobaczyć! To kawał znakomitego kina, które daje do myślenia i po prostu wzrusza. Nie tylko w rocznicę wyzwolenia KL Auschwitz. Przesłanie jest uniwersalne przez cały rok.

Link do zwiastuna:

https://www.filmweb.pl/video/Zwiastun/Mistrz+Zwiastun+nr+1-58223

 

Powiew COOL - tury

 

Wojna rozgrywa się przy kartach

(Kos, reżyseria Paweł Maślona, 2024)

Co w tym filmie jest świetne? Wszystko: scenariusz, reżyseria, aktorstwo, kostiumy, scenografia, muzyka… Na czymś jednak trzeba się skupić. Szłam do kina na pokaz przedpremierowy z mieszanymi uczuciami. Kościuszko… chłopi… powstanie… no i te Złote Lwy w Gdyni (dlaczego nie dla Chłopów?). Rok temu uhonorowano Silent Twins, film, który dla mnie był po prostu nijaki.

Już pierwsza scena chwyta widza za gardło. Potem chwyt jest coraz mocniejszy, aż się w finale całkowicie zaciska. Długo nie można złapać oddechu.

Wydaje się, że znamy temat od podstawówki. No, można dyskutować, czy i na ile go znają dzisiejsi nastolatkowie, ale mniej więcej wiadomo: oto jest rok 1794, między drugim a trzecim rozbiorem Polski, po przegranej wojnie z Rosją. Na ziemiach polskich pojawia się tytułowy bohater czyli Tadeusz Kościuszko (znakomity Jacek Braciak), żeby wzniecić powstanie przeciw Rosji. Dlaczego Kos? W Stanach Zjednoczonych, skąd właśnie wraca, wymówienie nazwiska „Kościuszko” graniczyło z cudem. Ja jednak miałam skojarzenie z leśnym ptakiem, kosem, który zaczyna okres godowy w marcu, przyciągając swoim śpiewem ewentualną partnerkę i zaznaczając terytorium. Jest coś dzikiego i nieokiełznanego w słowie „kos”. Kos jest ptakiem wolnym. Powstanie wybucha właśnie wiosną, kiedy w przyrodzie budzi się życie. Prawdziwe życie, życie w pełni, jest możliwe tylko wtedy, gdy jesteśmy wolni. Ale „Kos” kojarzyć się może także z kosą: bronią używaną przez chłopów w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej…

Mamy więc film kostiumowy o powstaniu, o którym wiadomo, że upadło. Nie brzmi zachęcająco. Tymczasem w filmie właściwie nie ma - z małym wyjątkiem – scen batalistycznych. Nie ma nawet żadnych ważnych politycznych pertraktacji. Mało tego: nie ma wątku miłosnego! Żeby chociaż jakieś ciepło rąk, muśnięcie warg, gdzieś w hotelowym korytarzu krótka chwila - a tu nic! Posucha. Nie ma też prostego i tak lubianego - zarówno w świecie filmu jak w realu - podziału na „naszych” i „tamtych”. Ba! – nie ma heroicznej walki dobra ze złem i polskich bohaterów składających swoje życie na ołtarzu Boga, Honoru i Ojczyzny. Boga nikt tutaj nie traktuje zbyt serio, o honorze dawno zapomniano, a ojczyzna jest jedynie polem do rozgrywki interesów.

Gdzie zatem rozgrywa się walka, która decyduje o losach naszego kraju? Między konkretnymi ludźmi, i to nie zawsze tymi z pierwszego planu. Tylko czasami jest to walka w dosłownym tego słowa znaczeniu. Częściej do ostrej, zapierającej dech konfrontacji dochodzi w gestach, spojrzeniach, wypełnionym treścią milczeniu. Reżyser Paweł Maślona nie bierze jeńców. Każda sekunda filmu jest dokładnie przemyślana i trzyma w napięciu. Wojna polsko – rosyjska w Kosie rozgrywa się tak naprawdę w jednej scenie: kiedy w domu pułkownikowej Marii Giżyńskiej (w tej roli świetna Agnieszka Grochowska), przyjmującej w swoich progach dawnego kochanka Kosa i jego kompana Domingo, pojawia się nieproszony gość: rotmistrz Iwan Dunin (hipnotyzujący Robert Więckiewicz) ze swoją rosyjską zgrają żołdaków. Swoją drogą, wątek rosyjski jest tutaj od pierwszych chwil filmu pokazany genialnie, za pomocą kilku detali: jak choćby zakrwawionej szabli powoli ocieranej białą chusteczką przez rotmistrza Dunina. Biel i czerwień. Szabla i krew. Polskość i agresja rosyjska. W filmie pada też słynne „Idi na ch…j!” – wyraźne nawiązanie do wojny w Ukrainie.

Dunin poszukuje oczywiście Kościuszki. Grają w karty: najpierw o pieniądze, potem o broń. Wszyscy przed wszystkimi udają i cała zabawa polega na tym, kto pierwszy w tej absurdalnej mistyfikacji „pęknie”. Potem sprawy się mocno komplikują i w dworku pięknej pułkownikowej dochodzi do małej apokalipsy…

Trudno to wszystko jednak nazwać wojną. To tragiczna w skutkach wojenka: Polaków, którzy śnią o wolności, a nie potrafią z niej korzystać, i „Mateczki Rosji”. Szlachty między sobą. Szlachty i chłopów. Jak zauważa rotmistrz Dunin: „Polaczki” zawsze gloryfikują hasło „Bóg, honor, ojczyzna”, ale „honor” zawsze stawiają przed „ojczyzną”. Bo wolą się prać po mordach niż współdziałać w słusznej sprawie. Brzmi zadziwiająco aktualnie…

Zatrzymam się na chwilę przy wątku chłopskim – bardzo ważnym w Insurekcji Kościuszkowskiej, ponieważ wódz do powstania pozyskał chłopów. Była to w owych czasach granicząca ze skandalem nowość. Jeden z nich, Wojciech Bartos, został nawet mianowany przez Kościuszkę chorążym i otrzymał tytuł szlachecki i nazwisko Głowacki. Długo się nim nie nacieszył, ponieważ w czerwcu 1794 zginął w powstaniu.

W podstawówce na lekcji muzyki uczyłam się nawet takiej patriotycznej piosenki:

Bartoszu, Bartoszu,

Oj, nie traćwa nadziei,

Bóg pobłogosławi,

Ojczyznę nam zbawi!

 

Tam w górę, tam w górę,

Poglądaj do Boga,

Większa miłość Jego,

Niźli przemoc wroga!

 

Jeśli jednak ktoś się spodziewa wątku dzielnego chłopa - patrioty, który zostaje nagrodzony przez wodza za wierną służbę i ginie na polu chwały, to nic z tych rzeczy. Owszem, jest  kilkoro chłopskich bohaterów, spośród których wybija się jeden: Ignac Sikora (w tej roli przejmujący Bartosz Bielenia, który już w  Bożym Ciele pokazał na co go stać, i wydawało mi się, że to są już jego wyżyny, och, jakże się myliłam!). Chłopak jest nieślubnym synem szlachcica Duchnowskiego i chłopki. Głęboko wierzy, że ojciec mu zapisał w testamencie majątek i nadał szlachecki tytuł. Nie chce walczyć za ojczyznę ani nawet o poprawę losu chłopów. Chce tylko uprawomocnić ten dokument… Historia Ignaca jest wstrząsająca, bo przy okazji tej prostej fabuły widzimy porażające okrucieństwo, z jakim panowie szlachta traktowali swoich poddanych. Scena w karczmie, gdy szlachcic każe zbiegłemu chłopu warować i szczekać jak pies, przywodzi na myśl najbardziej brutalne sceny z filmów o drugiej wojnie światowej. Tylko że tam w podobnych rolach są pokazani Niemcy i Żydzi… Zresztą: czy to jakaś duża różnica? To samo zwyrodnienie, to samo upodlenie. Jak niewiele trzeba, żeby stać się katem albo ofiarą. Wszystko kręci się wokół tytułów i ról społecznych, co do których ktoś kiedyś się umówił i wprowadził sztywne podziały na ludzi lepszej i gorszej kategorii. Mocno do mnie przemówił też moment, gdy Ignac spotyka towarzysza Kościuszki - czarnoskórego Dominga ze Stanów Zjednoczonych (urzekający Jason Mitchell), i próbują się dogadać, choć tamten mówi jedynie po angielsku. Łączy ich jedno: blizny na plecach. Ignac był pańszczyźnianym chłopem, Domingo – niewolnikiem na plantacji bawełny. Czy to jakaś duża różnica?

Poprzez wyeksponowanie bohaterów drugiego planu: niskich warstw społecznych i kobiet, Kos wpisuje się w modną ostatnio w popkulturze narrację „chłopską” i „herstoryczną”. Film Maślony nie jest jednak naiwną apologią „wykluczonych”. Opowiada o ludzkiej naturze: czasem heroicznej, czasem nikczemnej. Wszystko zależy od okoliczności. Opowiada też o tym, że wielka historia ma konkretne twarze: często anonimowych ludzi, z bliznami na plecach od pańszczyźnianego kija, uwikłanych w wydarzenia, w których niekoniecznie chcieli uczestniczyć, bo akurat mieli swoje własne marzenia, odbiegające od idei „Boga, honoru i ojczyzny”. Opowiada również o polskości – tej odartej z mitu, pominiętej w podręcznikach do historii, chamskiej i ubłoconej. Bardzo to aktualne, a przecież ciągle mieszczące się w kostiumie i konwencji epoki – w przeciwieństwie do bijącego ostatnio rekordy popularności serialu 1670, rażąco nawiązującego do współczesnych tematów i problemów, i wyszydzającego nasze narodowe wady w sposób tak nieprawdopodobnie toporny, że to jest po prostu niesmaczne…

Tymczasem Kos potrafi być i poruszający, i zabawny. Dialogi są tak dobrze napisane, a film tak znakomicie zrobiony, że co chwilę się śmiałam, choć wcale mi nie było do śmiechu… Gorzki finał nie pozostawia złudzeń: bohaterowie stoją otumanieni na pogorzelisku (jak do tego doszło: proszę obejrzeć film, nie będę spojlerować!). Domingo pyta Kosa: „I co teraz?”. Cisza. Czekamy na odpowiedź. Przypomina mi to zakończenie Wesela Wyspiańskiego: goście z bronowickiej chaty łączą się w chocholim tańcu. Przed chwilą mieli w ręku kosy, które im powypadały z rąk. Też czekają… Na co? Na jakiś znak? Cud? Charyzmatycznego przywódcę? A może na to, kto pierwszy „pęknie”? Kto przegra w karty swojego Boga, swój honor, swoją ojczyznę?

Bardzo ten film polecam! Złote Lwy za najlepszy film, nagroda dla Pawła Maślony za reżserię,  i nagroda dla Roberta Więckiewicza za drugoplanową rolę męską na 48. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni w pełni zasłużone!

Link do zwiastuna:

https://www.filmweb.pl/video/Zwiastun/Kos+Zwiastun+nr+1-67435